مقدمه

پیچیدگی جنگ اقتصادی به لحاظ اثرپذیری حلقه‌های تهدید از هم و مرتبط‌شدن حتی زیر ساخت‌های غیر اقتصادی در ایجاد یا افزایش فشار اقتصادی، لزوم شناخت بیش از پیش دشمن را در این عرصه روشن می‌سازد. عاملی که بیش از همه در جنگ‌ها منجر به پیروزی و خنثی سازی حملات دشمن می‌گردد، داشتن اشراف اطلاعاتی بر تجهیزات دشمن، سابقه اقدامات دشمن و پیش بینی طرح‌های عملیاتی یا در سطوح کلان پیش بینی دکترین دشمن می‌باشد. به تعبیر مقام معظم رهبری:

[باید] ببینیم که امروز نقشۀ دشمن در مورد انقلاب چیست. به تعبیر متعارف و رائج، سناریوى دشمن را حدس بزنیم، ببینیم دنبال چیست. اگر توانستیم درست بفهمیم، درست حدس بزنیم و در مقابل سناریوى دشمن رفتار و اعمال خودمان را برنامه‌ریزى کردیم، قطعاً دشمن شکست خواهد خورد (مقام معظم رهبری، ۸خرداد ۱۳۹۰)

آنچه در صحنه حاضر روی داده است و در عموم نیز به عنوان ضعف مدیریت راهبردی یا به عبارت دیگر عدم فرماندهی منسجم جنگ اقتصادی یاد می‌شود ناشی از همین فقدان اشراف اطلاعاتی است. بررسی‌ها نشان می‌دهد مدت زمان طرح یک تهدید تا زمان فرایند اجرای آن یا حتی مدت زمان لازم برای اثرگذاری آن بستری طولانی از فرصت بوده است که اگر بدان توجه می‌شد بسیاری از تهدید‌های اقتصادی به مرحله اثر گذاری نمی‌انجامید. تحریم بنزین از نمونه‌های موفق استفاده از این فرصت بود که عامل عمده و مؤثر در تصمیم‌گیری به‌موقع، اشراف اطلاعاتی و تصمیم‌سازی مؤثر بر مبنای سناریوی موجود بود. بند ۲۲ سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی نیز با تأکید بر این موضوع جهت‌گیری‌ها و نقشۀ راه مسئولین را در دستیابی به اشرافیت اطلاعاتی مشخص کرده است.

معاونت رصد و پایش تهدیدات اقتصادی نیز برحسب وظیفه ذاتی خود مبنی‌بر برآورد تهدیدات اقتصادی با ایجاد شبکه اطلاعاتی رصد دشمن در حوزه اقتصاد در تحقق بند ۲۲ سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی فعالیت می‌کند. در ذیل گزارش راهبردی رصد دو ماهه ۲۴ اندیشکده اقتصادی آمریکایی و ۲۵ صاحب‌نظر غربی درخصوص اقتصاد ایران آورده شده است.

1. سرمایه‌گذاری خارجی

با توجه به توافق صورت گرفته، بررسی‌ها نشان می‌دهد که مهم‌ترین موضوع مورد بحث در اندیشکده‌های غربی، موضوع سرمایه‌گذاری خارجی در ایران است؛ موضوعی که اگر چه کشور‌های اروپایی همچنان با نگرانی از بازگشت تحریم‌ها به آن می‌نگرند، تمرکز مطالعات آمریکا بر شفافیت اطلاعات و ایجاد سازوکار رصد دقیق سرمایه‌گذاری در جمهوری اسلامی ایران معطوف بوده است.

از طرف دیگر برخی از مراکز مطالعاتی آمریکا بر این باورند که دولت آمریکا باید اجازه ورود شرکت‌های آمریکایی به بازار سرمایه‌گذاری ایران را فراهم سازد چرا که در صورت اتفاق برهم‌زدن معادله توافق از سوی ایران، خروج این سرمایه‌گذاری‌های آمریکایی می‌تواند پاشنه آشیلی برای سرکوب‌کردن ایران باشد.

چارلز رابرتسون اقتصاددان اصلی «سرمایه رنسانس» در گزارش خود می‌نویسد که صنعت ماشین‌سازی، تولید، انرژی و کشاورزی از مهم‌ترین حوزه‌هایی است که سرمایه‌گذاران خارجی تمایل به ورود و سرمایه‌گذاری دارند. وی تخمین می‌زند یک میلیارد دلار پول خارجی برابر با پنج درصد کل پول بازار مرزی ممکن است به سمت بازار سهام ایران در سال ۲۰۱۶ سرازیر شود.

بررسی معاونت پایش تهدیدات اقتصادی در چند ماه اخیر از ورود هیئت‌های تجاری خارجی به ایران نشان می‌دهد که بیشترین تمایل ورود سرمایه به ایران در حوزه صنعت به ویژه خودروسازی و در مرحله دوم کالاهای مصرفی بوده است.

2. وضعیت داخلی اقتصاد

دومین موضوع تحلیل‌شده توسط مراکز مطالعات آمریکایی، وضعیت اقتصادی کشور و اثرات توافق هسته‌ای بر وضعیت اقتصاد داخلی است.

به ترتیب ناهماهنگی سیاسی در حوزه اقتصادی (فقدان اطلاع دقیق از منابع پولی آزادشده و نظام‌مندنبودن سرمایه‌گذاری خارجی) و سیاست‌های دکتر روحانی (تلاش انتخاباتی و ادامه سیاست‌های احمدی نژاد، رکود اقتصادی و تمرکز بر نامۀ چهار وزیر) از موضوعات مهم مورد بحث در اقتصاد داخلی بوده است.

نکته مهم و درخورتوجه، اشراف تقریباً دقیق مراکز مطالعاتی آمریکایی بر ساختار اقتصادی ایران است، اشرافی که حتی برخی مسئولین تصمیم‌ساز کشور از آن بهره مند نسیتند.

3. نفت

طبق رصد اندیشکده‌های مختلف و نیز نظرات صاحبنظران حوزه مطالعات اقتصاد نفت و انرژی، وضعیت کاهش قیمت نفت همچنان در یک چهارم پایانی سال ۲۰۱۵ و آغاز ۲۰۱۶ برای تولیدکنندگان نومیدکننده و تاریک به نظر می‌رسد مگر با یک اختلال عمده در عرضه یا تحولات سیاسی (که با توجه به شورش‌ها در یمن، وضعیت اضطراری در نیجریه و ونزوئلا، و تداوم بی‌ثباتی در عراق، سوریه و لیبی غیرممکن نیست) یا یک خیزش مجدد در رشد اقتصادی و تقاضای نفت.

4. وضعیت سپاه پاسداران بعد از توافق

مهم‌ترین موضوعاتی که طبق تحلیل‌های مراکز مطالعاتی آمریکایی به‌دست آمده است به شرح زیر است:

• بهره‌مندشدن ناچیز سپاه پاسداران از منابع پولی آزادشده
  
• خارج‌شدن قرارگاه سازندگی خاتم‌الانبیا از چرخه سرمایه‌گذاری‌های داخلی
  
• ازدست‌ندادن قدرت در منطقه
  
• پیشنهادهای زیر از طرف مراکز مطالعاتی آمریکایی به کنگره به منظور محدودکردن سپاه پاسداران داده شده است:
  
• قرارداد تجارت و سرمایه‌گذاری آزاد میان آمریکا و اتحادیه اروپا هنوز در مرحله مذاکره است و نماینده تجاری ایالات متحده همچنان اهرم فشار چشمگیری برای تعیین شرایط این قرارداد دراختیار دارد. ممکن است کنگره آمریکا تقاضا کند که نماینده تجاری آمریکا خواستار ارائه گزارش‌های بیشتری دربارۀ سرمایه‌گذاری سپاه پاسداران در سرتاسر اروپا شود.
  
• کنگره آمریکا باید لایحه‌ای را در دستورکار قرار دهد که به‌موجب آن وزارت خزانه‌داری بتواند آستانه شناسایی و طبقه‌بندی یک شرکت را - تحت عنوان «تحت مالکیت یا کنترل سپاه پاسداران» - در راستای بهبود انعکاس نقش سپاه در شرکت‌های مذکور از ۱+۵۰ درصد به ۲۰ درصد کاهش دهد.
  
• کنگره باید در جست‌وجوی راه‌های حفاظتی باشد به‌طوری‌که اگر شرکتی کشف کند که درگیر فعالیت بازرگانی با نهادی است که بر پایه اطلاع قبلی‌اش با سپاه پاسداران ارتباطی نداشته است، شرکت مزبور باید از حق فسخ قرارداد بهره‌مند باشد.
  
• قراردادن سپاه پاسداران در فهرست سازمان‌های تروریستی هشداری را به شرکت‌های خارجی که درحال بررسی انجام دادوستد با ایران هستند، منتقل خواهد کرد. به‌علاوه این اقدام کمک می‌کند برخی از مزایای حاصل از برجام برای سپاه پاسداران ایران کاهش پیدا کند.
  

نکته درخورتوجه در این گزارش‌ها دراختیارداشتن اطلاعات دقیق از شرکت‌های مرتبط با سپاه فعالیت دقیق آن‌هاست.

5. عربستان

مهم‌ترین موضوع در این زمینه بررسی تنش میان ایران و عربستان و پیامد‌های رفتار عربستان بر کاهش قیمت نفت است. به عنوان مثال، مقامات عربستان ضمانت کرده‌اند که دولت این کشور ذخایر کافی و تقریباً معادل ۶۵۰ میلیارد دلار در اختیار دارد. در ماه جولای، عربستان سعودی برای نخستین بار از سال ۲۰۰۷، اوراق قرضه عمومی و در ماه نوامبر نیز ۵/۳ میلیارد دیگر از این اوراق را صادر کرد. صندوق بین‌المللی پول به‌نوبۀخود هشدار داده است که اگر عربستان سعودی با همین سرعت کنونی، به منظور برآورده‌کردن کسری بودجه خود (که پیش‌بینی می‌شود بیش از ۱۳۰ میلیارد دلار باشد) از ذخایرش استفاده کند، در عرض پنج سال هیچ پولی در دست نخواهد داشت.

عربستان سعودی درخصوص وجود چنین کسری‌هایی در دیگر حوزه‌ها، نگران به نظر نمی‌رسد. منتقدان استدلال می‌کنند که ریاض عمداً با مخالفت با کاهش سطح تولیدات سازمان اوپک، تصمیم گرفته است به افت کنونی قیمت نفت دامن بزند. عربستان سعودی قبلاً نقش تولیدکننده نوسانی را ایفا می‌کرد، یعنی در زمان کمبود نفت، تولید خود را افزایش می‌داد و هنگام کاهش قیمت، تولیدات خود را محدود می‌ساخت. اما این بار، علی النعیمی، وزیر نفت عربستان، به وضوح اعلام کرد که کشورش قصد دارد به جای آن که به عنوان سوپاپ اطمینان سازمان اوپک عمل نماید، از سهم بازار خود محافظت کند. ولادیمیر پوتین در این باره صراحتاً بیان می‌کند که عربستان از نفت به عنوان سلاح اقتصادی علیه روسیه و ایران، به علت حمایت آن‌ها از بشار اسد، استفاده می‌کند و قیمت نفت را به عنوان مجازات مالی برای این دو تولیدکننده اصلی نفت پایین نگه داشته است.

6. سایر موضوعات حائز اهمیت

پیامدهای راهبردی توافق ایران برای روسیه و ایالات متحده

مهم‌ترین پیامد راهبردی توافق برای رابطه آمریکا و روسیه این است که این توافق می‌تواند با کاهش اهمیت یکی از معدود حوزه‌هایی که روسیه و آمریکا در سال‌های آخر در آن همکاری داشته‌اند، به تنش‌های میان دو کشور دامن بزند. با توجه به اینکه مسئله هسته‌ای ایران در سال‌های پیش رو احتمالاً اهمیت کمتری خواهد یافت، یکی از حوزه‌های دیرینه همکاری میان روسیه و آمریکا احتمالاً اهمیت کمتری پیدا خواهد کرد.

پیامدهای راهبردی توافق ایران برای چین و ایالات متحده

همکاری‌های امنیتی ایران و چین می‌تواند یکی از تحولات راهبردی مهم در دوران پسا توافق باشد. چین یکی از تأمین‌کنندگان عمدۀ تسلیحات و قطعات برای برنامه هسته‌ای ایران بوده است. همکاری‌های دریایی نیز میان دو کشور در حال افزایش است. بااین‌حال، همکاری‌های دوجانبه ممکن است با منافع آمریکا در تضاد باشد و موجب تضعیف اهداف واشنگتن در منطقه گردد. ایرانی که وابستگی زیادی به چین داشته باشد، تلاش‌های پکن برای ایجاد انجمن‌های سیاسی و اقتصادی جایگزین را که واشنگتن در آن‌ها حضور نداشته باشد تقویت خواهد کرد.

اثرات توافق بر بازارهای انرژی

شرکت‌ها و سرمایه‌گذاران بخش انرژی در ایالات متحده اجازه نخواهند داشت بعد از لغو تحریم‌ها، در توسعه بخش نفت و گاز ایران مشارکت کنند، زیرا تحریم‌های آمریکا برای ممنوعیت کسب‌وکار با ایران همچنان به قوت خود باقی است. این مسئله باعث می‌شود که شرکت‌های انرژی آمریکا، از همتایان خود عقب بمانند و نتوانند به بخش انرژی و خدمات انرژی ایران وارد شوند. این مسئله همراه با اثرات مالی تضعیف قیمت نفت، مانعی برای رشد برخی از شرکت‌های انرژی بزرگ و بین‌المللی آمریکا محسوب خواهد شد.

هرچند به کنگره آمریکا پیشنهاد شده است که به شرکت‌های آمریکایی اجازه فعالیت و سرمایه‌گذاری در ایران داده شود. چرا که بهترین پاشنه آشیل در صورت برهم خوردن توافق سرمایه‌های آمریکایی در ایران است. ▪

--------------------------

پدافند اقتصادی، ش 16، اسفند ماه 1394، صص 41-43