:: بازگشت ایران به بازارهای جهانی نفت شبکۀ جامع علمی قصد ::

بازگشت ایران به بازارهای جهانی نفت

دکتر سارا وخشوری | عضو اندیشکده شورای آتلانتیک
1396/2/10
تعداد بازدید:

جلسه استماع کمیته انرژی و منابع طبیعی مجلس سنا:

خانم «مرکاوسکی» ریاست کمیته، خانم «کانتول عضو ارشد کمیته، و دیگر اعضای کمیته، بسیار سپاسگزارم از اینکه به من فرصت دادید تا امروز در جمع شما حاضر شوم و مسئله مهمی که مطرح کرده‌اید را مورد بحث و بررسی قرار دهم. اظهارات من بر روی سیاست انرژی ایران و بازگشت این کشور به بازار جهانی انرژی متمرکزند.

ایران و قدرت‌های غربی بعد از بیش از یک دهه نزاع بر سر برنامه هسته‌ای تهران روز ۱۴ جولای ۲۰۱۵ به یک توافق نهایی دست پیدا کردند. ایران که با انواع مختلف تحریم‌های اقتصادی و تحریم‌های مرتبط با حوزه انرژی دست و پنجه نرم می‌کند اکنون آماده می‌شود تا بار دیگر به صحنه اقتصاد جهانی و بازار انرژی بازگردد.

تحریم‌ها باعث نصف شدن صادرات نفتی ایران شدند

تحریم نفتی اتحادیه اروپا در کنار تحریم‌هایی که آمریکا در سال ۲۰۱۲ بر علیه ایران وضع کرد باعث گردیدند تا تهران در زمینه تولید، صادرات، و عرضه نفت به بازار با چالش‌های جدی مواجه گردد. نصف شدن مجموع صادرات نفت ایران و فقدان ظرفیت‌های کافی جهت ذخیره نفت موجب شدند تا شرکت ملی نفت ایران تولید نفت و میعانات را تا ۱۷ درصد کاهش دهد و برخی از میادین نفتی خویش را تعطیل کند. 1 در سال ۲۰۱۲ میانگین صادرات نفت ایران با کاهش ۴۰ درصدی روبرو شد. صادرات نفت این کشور از ۵/۲ میلیون بشکه در روز در سال ۲۰۱۱ به حدود ۵/۱ میلیون بشکه در روز در سال ۲۰۱۲ تنزل پیدا کرد. تا سال ۲۰۱۴ جایگاه ایران در اوپک تضعیف گردید‌ و این کشور به هفتمین صادرکننده نفت اوپک پس از عربستان، عراق، امارات، نیجریه، کویت، و آنگولا تبدیل شد. 2 آخرین وضعیت میادین نفت و گاز ایران نشان می‌دهد که میزان تولید نفت خام این کشور حدود ۹/۲ میلیون بشکه در روز است و تولید گاز مایع و میعانات گازی در سطح ۶۹۲۰۰۰-۷۱۰۰۰۰ بشکه در روز باقی مانده است. 3 از مجموع ۹/۲ میلیون بشکه نفت تولید روزانه ایران حدود ۷/۱ تا ۹/۱ میلیون بشکه در داخل مصرف می‌شود و حدود ۱ تا ۲/۱ میلیون بشکه نیز صادر می‌شود.

تحریم‌های هسته‌ای بر سرمایه‌گذاری و پیشرفت پروژه‌های بالادستی نفت و گاز ایران تأثیر گذاشته‌اند اما صادرات گاز ایران را مشخصاً هدف نگرفته‌اند. با این وجود، ایران علی‌رغم تحریم‌ها توانست میزان گاز تولیدی خود را از سال ۲۰۱۲ به بعد افزایش دهد. تولید گاز در ایران در سال ۲۰۱۴ با افزایش همراه بود و موازنه تجاری گاز طبیعی در این کشور برای اولین بار مثبت گردید.

تمرکز ایران بر روی بخش‌های پایین‌دستی، پالایشگاهی، و پتروشیمی در دوران پس از توافق هسته‌ای

ایران با برخورداری از ذخایر عظیم نفت و گاز فراز و نشیب‌های بسیاری را در روابط خویش با کشورهای دیگر و شرکت‌های نفتی بین‌المللی تجربه کرده است. ایران در واکنش به هر چالش سیاست انرژی خویش را تغییر داده و به سمت خوداتکایی حرکت کرده است. پس از وقوع انقلاب اسلامی در سال ۱۹۷۹، سال‌ها تحریم و جنگ مانع آن شده‌اند تا بخش انرژی ایران به طور مداوم به سرمایه‌گذاری‌ها و فناوری‌های مورد نیاز دسترسی داشته باشد. به علاوه، منازعه بر سر برنامه هسته‌ای ایران موجب شدند تا تحریم‌ها بر علیه بخش انرژی و صادرات نفت این کشور از سال ۲۰۱۲ به بعد تشدید گردند. در سال ۲۰۱۴ آیت‌الله خامنه‌ای رهبر ایران ایده «اقتصاد مقاومتی» را مطرح کرد که هدفش کاهش وابستگی کشور به درآمدهای نفتی و افزایش ارزش افزوده از طریق فرآوری مواد خام در داخل و صادرت مواد فرآوری شده بود. بنابراین، تمرکز بر بخش پایین‌دستی و پالایشگاهی و همچنین بخش پتروشیمی یکی از مؤلفه‌های مهم بخش انرژی ایران در دوران پس از توافق هسته‌ای و در طول یک دهه آینده خواهد بود.

ایران تلاش خواهد کرد تا سطح تولید و صادرات نفت خویش را به دوران قبل از تحریم بازگرداند

ایران در زمینه تولید نفت تلاش خواهد کرد تا به سطح تولید چهار میلیون بشکه در روز در دوران قبل از سال ۲۰۱۲ بازگردد و سهم بازاری ۵/۲ میلیون بشکه صادرات روزانه خویش را احیا کند. 4 شرکت ملی نفت ایران به دنبال آن است تا با اجرای تکنیک‌های تزریق مجدد آب یا گاز و همچنین با توسعه میادین نفتی جدید این هدف را محقق سازد.

توسعه میادین گازی و افزایش ظرفیت تولید گاز اولویت اصلی شرکت ملی نفت ایران به شمار می‌رود. در این راستا میدان گازی پارس جنوبی از بیشترین اولویت برخوردار است. این میدان عظیم گازی میان ایران و قطر مشترک است. افزایش ظرفیت تولید گاز از مزایای فراوانی برخوردار است. ایران می‌تواند از تولید گاز در راستای این موارد بهره بگیرد: تولید برق مورد نیاز در داخل؛ تأمین خوراک کارخانجات پتروشیمی؛ تزریق گاز به درون میادین نفتی فرسوده با هدف افزایش تولید نفت؛ امضای قراردادهای بلند مدت صادرات گاز با شرکای بین‌المللی؛ یا تبدیل گاز به برق جهت صادرات به کشورهای همسایه.

میعانات گازی که از محصولات جانبی گاز به شمار می‌رود نیز مزایای چشمگیری برای ایران به ارمغان می‌آورد. ارزش و قیمت بین‌المللی میعانات گازی بیش از ارزش و قیمت نفت خام سنگین و ترش ایران است. به علاوه، رقابت در بازار میعانات گازی در مقایسه با بازار نفت خام از شدت و حدت کمتری برخوردار است. ایران همچنین می‌تواند میعانات گازی را در داخل فرآوری کرده و محصولات تقطیری سبک نظیر بنزین جهت مصرف داخلی یا صادرات تولید کند.

تلاش ایران جهت افزایش مشارکت سرمایه‌گذاران بین‌المللی در بخش انرژی

ایجاد پیوندهای تجاری بلند مدت در حوزه انرژی و مشارکت دادن طولانی مدت سرمایه‌گذاران بین‌المللی از جمله دیگر مؤلفه‌های مهم دیپلماسی انرژی ایران قلمداد می‌گردند. ایران قصد دارد از طریق صادرات نفت، گاز، محصولات پتروشیمی پالایشگاهی، و برق روابط اقتصادی خویش را با کشورهای عرب همسایه و همچنین همسایگانش واقع در شمال دریای خزر تقویت کند. ایران همچنین با تعدیل قراردادهای سرمایه‌گذاری بالادستی پیوندهای طولانی مدت‌تری با سرمایه‌گذاران بین‌المللی برقرار خواهد کرد. نکته قابل ذکر اینکه ایران در راستای بالا بردن انگیزه سرمایه‌گذاران بین‌المللی اقدام به بازنگری مقررات سرمایه‌گذاری در حوزه‌های بالادستی کرده است. یک تغییر قابل توجه در قراردادهای جدید افزایش مدت زمان قرارداد از ۵-۷ سال به ۲۰-۲۵ سال است. هدف شرکت ملی نفت ایران از این کار افزایش کیفیت کار و محافظت از ذخایر نفت و گاز خویش از طریق مشارکت دادن طولانی‌مدت‌تر شرکت‌های بین‌المللی است. این امر همچنین موجب می‌شود تا سرمایه‌گذاران از منافع بیشتری در ایران برخوردار گردند و در نتیجه می‌تواند مزایای سیاسی برای این کشور به ارمغان بیاورد.

نیاز ایران به سرمایه‌گذاری‌های خارجی جهت توسعه صنعت نفت و گاز خویش

برنامه پنج‌ساله پنجم توسعه ایران (مارس ۲۰۱۱ تا مارس ۲۰۱۶) به دنبال آن بود تا با جذب ۱۵۵ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری در بخش بالادستی نفت و گاز ظرفیت تولید نفت این کشور را از ۴ میلیون بشکه در روز به ۱۵۲/۵ میلیون بشکه در روز افزایش دهد. 5 بر اساس برآوردهای برنامه مذکور، بخش‌های مختلف نفت و گاز ایران از جمله اکتشاف و تولید در بالادست، بخش پایین‌دستی، بخش پتروشیمی، بخش میانی، و حمل‌ونقل مجموعاً نیازمند ۲۰۰ تا ۲۵۰ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری بودند. 6 با این حال، ایران به خاطر تحریم‌های بین‌المللی قادر نبود این سرمایه‌گذاری‌ها را تحقق بخشد.

ایران برای تحقق اهداف میان مدت خویش در حوزه تولید نفت نیازمند حدود ۵۰ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری است؛ ۳۰ میلیارد دلار از این مبلغ برای طرح‌های توسعه میدان پارس جنوبی مورد نیاز است و حداقل ۲۰ میلیارد دلار هم جهت تکمیل پروژه‌های جاری توسعه نفتی در غرب کارون در طول دو یا سه سال آینده مورد نیاز است. 7 صندوق ملی توسعه ایران یک بودجه ۲۰ میلیارد دلاری جهت سرمایه‌گذاری در حوزه غرب کارون اختصاص داد و بقیه مبالغ مورد نیاز می‌باید از طریق جذب سرمایه‌گذاری خارجی محقق شود.

افزایش یک میلیون بشکه‌ای صادرات نفت ایران تا اواسط سال ۲۰۱۶

همانگونه که قبلاً اشاره شد انتظار می‌رود با برداشته شدن تحریم‌ها عرضه نفت ایران به بازار به تدریج به وضعیت سابق بازگردد. ایران بسته به زمان‌بندی رفع تحریم‌ها می‌تواند صادرات نفت خام خود را تا اواسط یا اواخر سال ۲۰۱۶ به میزان ۴۰۰۰۰۰ تا ۵۰۰۰۰۰ بشکه در روز افزایش دهد. ایران همچنین می‌تواند تا اواسط سال ۲۰۱۶ حدود ۱۵۰۰۰۰ تا ۲۰۰۰۰۰ بشکه میعانات گازی در روز به صادرات گاز مایع خویش اضافه کند. وزیر نفت ایران اعلام کرده است که کشورش آماده است بلافاصله پس از رفع تحریم‌ها صادرات نفت را به میزان ۵۰۰۰۰۰ بشکه در روز افزایش دهد و ۵۰۰۰۰۰ بشکه دیگر نیز تا اواسط سال ۲۰۱۶ بر این رقم بیفزاید. بخشی از این افزایش ظرفیت را میعانات گازی تشکیل خواهند داد. در عین حال، برداشته شدن تحریم‌ها و دورنمای افزایش تولید نفت ایران می‌توانند تأثیرات سریع روانی از خود به جای گذاشته و باعث کاهش قیمت نفت در بازارهای بین‌المللی شوند.

تمرکز ایران بر روی توسعه میادین گازی و افزایش تولید گاز مایع در بلند مدت

تمرکز ایران در میان مدت تا بلند مدت بر روی توسعه میادین گاز و به ویژه میدان گازی پارس جنوبی خواهد بود. انتظار می‌رود تولید گاز و میعانات گازی ایران در طول ۳ تا ۵ سال آینده به میزان چشمگیری افزایش پیدا کند. ایران قصد دارد از افزایش ظرفیت تولید گاز خویش به طرق مختلف بهره بگیرد: ۱) صادرات گاز به ویژه به کشورهای همسایه در راستای افزایش سهم ایران در بازار صادرات گاز و همچنین به عنوان بخشی از دیپلماسی انرژی کشور که هدفش ایجاد پیوندهای طولانی مدت در حوزه انرژی است؛ ۲) استفاده از گاز به عنوان خوراک پالایشگاه‌ها. ظرفیت تولید ایران در حوزه پتروشیمی در حال حاضر ۶۰ میلیون تن در سال است و این کشور قصد دارد تا پایان سال ۲۰۱۵ ظرفیت خویش را در این حوزه به ۱۸۰ میلیون تن افزایش دهد. ۳) تبدیل بخشی از تولیدات گاز به برق و صادرات برق تولیدی به کشورهای همسایه با هدف افزایش ارزش افزوده گاز و متنوع ساختن محصولات صادراتی ایران. این امر موجب می‌شود در مقاطعی که عرضه انرژی به بازار بیش از حد مورد نیاز است و قیمت انرژی کاهش می‌یابد ایران در زمینه استفاده از گاز طبیعی خویش با گزینه‌های متنوعی روبرو گردد و در عین حال موجب شکل‌گیری پیوندهای تجاری قوی و محکم میان ایران و مشتریان و همسایگانش می‌شود. ایران قصد دارد ۶ میلیارد متر مکعب گاز تولیدی خویش را تا سال ۲۰۲۰ جهت تبدیل به برق اختصاص دهد که در نتیجه آن سالانه ۵۰۰۰ مگاوات برق جهت صادرات تولید خواهد شد. 8 ظرفیت تولید برق ایران در حال حاضر حدود ۷۴۰۰۰ مگاوات در سال است. 9

طرح‌های ایران جهت افزایش تولید نفت و میعانات گازی

تولید میعانات گازی ایران نیز تا سال ۲۰۱۷ به ۱ میلیون بشکه در روز افزایش خواهد یافت. این کشور قصد دارد ظرفیت پالایش میعانات گازی را تا ۲-۳ سال آینده افزایش دهد تا بدین ترتیب بخش اعظم میعانات گازی تولیدی را در داخل پالایش کرده و محصولات پالایش‌شده را به خارج صادر کند. ایران قصد دارد تا ظرفیت پالایش نفت خویش را به میلیون بشکه در روز افزایش دهد و ظرفیت پالایش میعانات گازی را تا سال ۲۰۲۰ به ۱ میلیون بشکه در روز توسعه دهد و بدین طریق ظرفیت پالایشگاهی خویش را در مجموع به سه میلیون بشکه در روز برساند. شرکت ملی نفت ایران در راستای تحقق این هدف تقریباً طبق برنامه عمل کرده است؛ این کشور تا پایان سال ۲۰۱۴ ظرفیت پالایش نفت خویش را به رقم اسمی ۲ میلیون بشکه در روز رسانید. در رابطه با میعانات گازی نیز ایران قادر است تا سال ۲۰۲۰ ظرفیت پالایشگاهی خویش را به ۱ میلیون بشکه در روز برساند. انتظار می‌رود ایران تا سال ۲۰۱۷ در حوزه تولید بنزین خودکفا گردد و تا سال ۲۰۲۰ صادرات محصولات تقطیری سبک تولیدشده در پالایشگاه‌هایش را جایگزین صادرات میعانات گازی کند. این بدان معناست که در میان مدت تا بلند مدت سهم نفت صادراتی ایران در بازار به همان میزانی که قبل از سال ۲۰۱۲ مشاهده می‌شد باقی خواهد ماند.

بنابراین، تأثیرات عمده ناشی از بازگشت ایران به بازار انرژی در میان مدت و بلند مدت در بخش‌های پایین‌دستی، محصولات نفتی پالایشگاهی، و بازارهای پتروشیمی مشاهده خواهد گردید.

اتخاذ یک سیاست جدید در حوزه انرژی توسط ایران در دوران پس از توافق هسته‌ای

اگر ایران به برنامه جامع اقدام مشترک پایبند بماند در راستای بازگشت به بازار انرژی یک سیاست جدید و همچنین رویکرد متفاوت از دوران قبل از سال ۲۰۱۲ اتخاذ خواهد نمود. این تغییر بر مبنای دو مؤلفه عمده صورت می‌پذیرد: ۱) افزایش خوداتکایی؛ ۲) برخورداری از یک دیپلماسی فعالانه‌تر در حوزه انرژی با هدف ایجاد پیوندهای بلند مدت با همسایگان و شرکای بین‌المللی.

کاهش چشمگیر وابستگی ایران به درآمدهای نفتی از سال ۲۰۱۲ به بعد

باید خاطرنشان ساخت که وابستگی ایران به درآمدهای نفتی از سال ۲۰۱۲ به بعد به میزان چشمگیری کمتر شده است. اداره اطلاعات انرژی تخمین می‌زند که خالص درآمد صادرات نفت ایران در سال ۲۰۱۲ برابر با ۶۹ میلیارد دلار بوده که این رقم بسیار کمتر از درآمد ۹۵ میلیارد دلاری این کشور در سال ۲۰۱۱ است. 10 تا قبل از سال ۲۰۱۱ درآمدهای نفتی بیش از ۸۰ درصد مجموع درآمدهای صادراتی ایران و حدود ۶۰ درصد درآمدهای دولت را تشکیل می‌دادند. سهم صادرات نفت در بودجه سالیانه ایران از ۷۰ درصد در سال‌های قبل از ۲۰۱۲ به ۳۳ درصد در سال ۲۰۱۵ سقوط کرد. این مهم در بودجه سال ۲۰۱۵ ایران بازتاب یافته است. در سال ۲۰۱۵ دولت ایران کاهش درآمدهای نفتی را با افزایش مالیات‌ها، خصوصی‌سازی برخی شرکت‌های دولتی، و صرفه‌جویی‌های ناشی از برنامه هدفمندسازی یارانه‌ها جبران نموده است. 11 بنابراین، افزایش سهم صادرات نفت خام در سیاست انرژی ایران در میان مدت و بلند مدت جایی ندارد و البته نیازی هم به این کار نیست. ایران در عوض بر روی افزایش ظرفیت صادرات محصولات پالایشگاهی، پتروشیمی، و گازی متمرکز خواهد شد. در نتیجه، موضوع عرضه فراوان و ناگهانی نفت ایران در بازارهای جهانی و انباشت درآمدهای حاصله به هیچوجه صحت ندارد.

جذابیت بخش انرژی ایران نزد سرمایه‌گذاران بین‌المللی به لطف هزینه بسیار پایین تولید در ایران

یک عامل مهم دیگر که رویکرد صنعت جهانی انرژی در قبال ایران را تحت تأثیر قرار خواهد داد هزینه‌های بسیار پایین تولید انرژی در ایران است. بخش انرژی ایران از جذابیت فراوانی نزد سرمایه‌گذاران بین‌المللی برخوردار است به ویژه حالا که قیمت انرژی تا این حد کاهش پیدا کرده است. هزینه تولید یک بشکه نفت از میادین خشکی و فراساحلی در ایران بین ۲ تا ۵ دلار است (هزینه‌های نگهداری باعث می‌شوند این رقم به ۷ تا ۱۰ دلار افزایش یابد). 12 تحریم‌هایی که از سال ۲۰۱۴ بر علیه روسیه وضع گردیده‌اند در کنار آشفتگی و هرج‌ومرج در عراق موجب گردیده‌اند تا ایران به طور بالقوه به یک مقصد مطلوب جهت سرمایه‌گذاری تبدیل شود. هزینه‌های تولید در عربستان نیز بسیار پایین است، اما این کشور در حال حاضر قصد ندارد ظرفیت تولید خود را افزایش دهد. 13 وجود منابع گازی دست‌نخورده و دارای نرخ بازدهی بالا در کنار دسترسی زمینی به مشتریان عمده از دیگر عواملی هستند که نزد سرمایه‌گذاران و شرکت‌های نفتی بین‌المللی جذابیت دارند.

ایران ترجیح می‌دهد با شرکت‌های نفتی اروپایی و آمریکایی معامله کند

خروج ایران از انزوا اثرات چشمگیری بر شرکای فعال در این کشور و همچنین تحرکات در حوزه تجارت انرژی خواهد داشت. ایران در شرایط تحریم و دسترسی محدود به منابع بین‌المللی هیچ راه ندارد جز اینکه با چین و روسیه شراکت کند. با این حال، مقامات ایران قویاً نشان داده‌اند که ترجیح می‌دهند با شرکت‌های اروپایی و آمریکایی معامله کنند. از این رو، مشارکت در حوزه‌های صنعت و انرژی توسط شرکت‌ها و کشورهایی که سیاست‌ها و منافعشان با سیاست آمریکا همسویی دارد یک مزیت به شمار می‌رود.

ایران به طور بالقوه می‌تواند نقش مهمی در حوزه تجارت انرژی در منطقه و جهان ایفا کند

عرضه انرژی و تحرکات تجاری ایران حائز اهمیت هستند، به ویژه در شرایطی که تولید انرژی در منطقه و به خصوص در عراق و سوریه در معرض تهدیدات گروه‌های تروریستی نظیر داعش قرار دارد. نکته قابل ذکر اینکه خسارت به تأسیسات انرژی در کشورهای مذکور می‌تواند در بلند مدت تولید انرژی در این کشورها را تحت تأثیر قرار دهد. در بخش گاز نیز ایران قادر است ظرفیت صادرات گاز خود را در طول ۲ تا ۵ سال آینده افزایش دهد و احتمالاً می‌تواند گاز خود را از طریق خط لوله و در قالب آلان جی به کشورهای همسایه یا بازارهای آسیایی و اروپایی صادر کند. ایران همچنین می‌تواند به مسیر ترانزیت منابع انرژی موجود در شمال دریای خزر تبدیل شود و گاز و نفت را از کشورهایی نظیر آذربایجان و قزاقستان به بازارهای جهانی انرژی انتقال دهد. بنابراین، ایران می‌تواند به طور بالقوه نقش مهمی در حوزه تجارت انرژی در منطقه و در بازار جهانی نفت ایفا کند، به ویژه اکنون که تولید انرژی در خاورمیانه با چالش‌های ناشی از تهدیدات تروریستی و بی‌ثباتی روبروست. ▪

پی نوشت

1. Offshore Post, ‘Oil Prices Slide As Global Leaders Reach Iran Deal’,

http://wwwoffshorepostcom/oil-prices-slide-as-global-leaders-reach-iran-deal/, Sara Vakhshouri,“Iran Faces Hurdles Hiking Oil Production when Sanctions Lifted,” Oil and Gas Journal, vol113, issue 5, June 1, 2015

2. Organization of the Petroleum Exporting Countries, “Annual Statistical Bulletin, 2015”

3. SVB Energy International, “Iran Upstream Oil and Gas Report”

4. “Iran Oil Minister Describes the Oil Policy of Economy of Resistance,” SHANA, April 19, 2014wwwshanair/fa/newsagency/pdf/215340

5. SVB Energy International, “Iran Upstream Oil and Gas Report”

6. Ibid

7. “Iran’s Shared Oil, Gas Fields Need $50 Billion,” Press TV, September 3, 2015,

http://wwwpresstvcom/Detail/2015/09/03/427618/iran-oil-gas-production-shared-fieldszangeneh

8. “Iran’s Priorities for Developing Its Shared Oil and Gas Fields,” IRNA

9. “Iran’s Electricity Production Increased,” Mehr News Agency, September 9, 2015,

http://wwwmehrnewscom/news/2912331

10. EIA, Country Analysis Brief, Iran, June 19 2015, EIA:

http://wwweiagov/beta/international/analysis_includes/countries_long/Iran/iranpdf